Vroegste werken: De vroegste tekeningen en schilderijen van Van Gogh lijken de nadruk te leggen op het leven van boeren en arme arbeiders en het sombere landschap waarin zij zich bevinden. Dit wil niet zeggen dat deze werken zelf somber zijn of geen enkel teken van hoop bieden. Integendeel. Al roept Van Gogh in zijn vroege gebruik van donkere kleuren een zekere weemoedige sfeer op (zoals in De aardappeleters, rechts), hij had zelf een grote bewondering voor de landarbeiders en wevers die hij op het doek neerzette. In een brief aan Theo over de boeren van Nuenen schreef hij:
"De lui dragen hier instinctmatig almee van 't mooiste blauw . . . . Als dat verflenst en wat ontkleurt door weer en wind, is het een oneindig stille, fijne toon, die juist de vleeskleuren releveert."
Parijse werken en het Pointillisme : Zoals ook op de pagina Biografie wordt beschreven, veranderde Van Gogh's vertrek naar Parijs zijn benadering van de kunst ingrijpend. Er zijn een aantal verklaringen voor de redenen hiervoor, waarvan niet de minst belangrijke Van Gogh's eerste kennismaking met andere collega-kunstschilders uit die periode: Monet, Renoir, Sisley, Pissarro, Degas, Signac en Seurat. Een aantal van zijn werken in die tijd zijn niet alleen aanzienlijk avontuurlijker in het kleurgebruik, maar laten ook een pointillistische aanpak zien. We zien dat Van Gogh's stijl in een korte periode verandert van het donker naar zeer levendig, van een arbeider gebukt over zijn weefgetouw naar een verliefd paartje dat door een park slentert.
Japanse serie: De periode waarin Van Gogh op de traditionele Japanse wijze schilderde, is kort maar bijzonder interessant. De invloed van het 'Japonisme´ was bijzonder sterk van het midden tot laat in de 19e eeuw. De Japanse prenten die in die tijd verkrijgbaar waren, hieldenVincent erg bezig en hij schreef aan Theo:
"Mijn werkplaats is nogal draaglijk, vooral omdat ik een partij Japanse prentjes tegen de muren heb gespeld, die mij erg amuseren."
Er zijn slechts drie exemplaren bewaard gebleven van Van Gogh's Japanse serie; ze zijn echter ontstaan op zo'n duidelijk keerpunt in zijn artistieke ontwikkeling dat het vermoeden rijst dat zij in belangrijke mate hebben bijgedragen aan de veranderingen in zijn stijl.
De portretten: De categorie portretten valt niet exact af te bakenen. Van Gogh heeft gedurende zijn hele carrière portretten geschilderd, vaak zelfportretten wanneer hij zich geen modellen kon veroorloven. Deze portretten, vanaf de vroegste van witgemutste boerenvrouwen tot en met het beroemde Portret van Dr. Gachet, trekken allemaal sterk de aandacht. Wanneer we vooral op de portretten letten in de loop van Van Gogh's carrière, worden zijn steeds veranderende stijl en zijn groeiend genie zichtbaar.
De stillevens: Wat geldt voor de portretten, geldt ook voor de categorie stillevens: door ze in een categorie onder te brengen wordt de veranderende stijl van Van Gogh beter zichtbaar dan door een chronologische indeling van zijn werk. En ik vermeldde het al, naast portretten (en in het bijzonder zelfportretten), schilderde Van Gogh gedurende zijn hele carrière Van Gogh stillevens, deels omdat zijn financiële toestand hem dwong een schaal met fruit, een vaas bloemen of een paar schoenen als onderwerp te kiezen in plaats van een echt model, dat hij moest betalen. Sommigen mogen dan beweren dat zijn sombere vroege werken (zoals Stilleven met bierkruik en vruchten) alleen maar beschouwd kunnen worden als studies waarbij van Gogh zijn artistieke spieren oefende, maar zijn ze daardoor echt minder boeiend of minder geniaal dan zijn latere stillevens (zoals Vaas met klaprozen, margrietjes en pioenen rechts)? Dit is een interessante vraag. Zelfs in de maand voor zijn dood besteedde Van Gogh veel tijd aan de traditionele vazen met bloemen waar hij gedurende zijn hele carrière mee bezig was en waarmee hij zijn talent verder ontwikkelde.
Zonnebloemen: Van Gogh's ongelooflijke serie zonnebloemen verdient afzonderlijke aandacht. Veel van Van Gogh's werk is voor iedereen ter wereld onmiddellijk te herkennen, maar zijn zonnebloemen behoren misschien wel tot zijn beroemdste werken. Hij had de zonnebloemen al in 1886 als onderwerp voor zijn schilderijen gebruikt, maar de meeste van zijn karakeristieke en prachtige zonnebloemen schilderde hij in 1888 in Arles in de hoop Paul Gauguin aangenaam te verrassen bij zijn aankomst in 'Het gele huis'.
In een recent artikel over zonnebloemen in het tijdschrift Smithsonian stond een reproductie van een schilderij met zonnenbloemen van Van Gogh; het bijschrift luidde dat Van Gogh deze werken als ‘waardeloos’ betitelde. Niets is minder waar! Hij hield juist erg veel van deze werken en vond dat niets geschikter was om het gevoel van welkom, thuis en gelukkig te zijn over te brengen.
In de Provence: Vincent van Gogh verbleef bijna twee jaar in de Provence en velen geloven dat hij in deze tijd zijn beste werk schilderde. Ook nu weer is het onmogelijk de schilderijen die hij gedurende zijn verblijf in Arles en Saint-Rémy maakte simpelweg in een bepaalde categorie onder te brengen. Het is voldoende te zeggen dat hij in deze periode van twee jaar voortbracht wat onbetwist de briljantste schilderijen genoemd zouden kunnen worden. Hij heeft zo veel verschillende karakeristieke werken gemaakt dat het onbegonnen werk zou zijn deze allemaal uitvoerig te bestuderen: zijn opmerkelijke portretten van de familie Roulin, zijn werk in Arles (het beroemde Caféterras aan de Place du Forum of Het nachtcafé op de Place Lamartine) of het landschap in de omgeving (de vele cypressen en olijfgaarden bijvoorbeeld) en ook wat sommigen beschouwen als zijn grootste werk, Sterrennacht, rechtsboven. Het is fascinerend te zien dat Van Gogh's artistieke talent in de Provence een nieuw hoogtepunt bereikte, maar dat daarnaast ook zijn lichamelijke en vooral zijn geestelijke gezondheid een radicale ontwikkeling doormaakten, zij het in negatieve zin. Het wezenlijke van Van Gogh ligt voor mij in zijn werken uit de Provence.
Terugblik - werken naar Millet, Delacroix en anderen: Tijdens zijn herstel in het gesticht in Saint-Rémy besteedde Van Gogh een deel van zijn tijd aan studies van schilders die hij bewonderde en van wie hij in het verleden geleerd had. Dit valt gedeeltelijk te verklaren uit het feit dat zijn aanvallen vaak in de buitenlucht plaatsvonden, waardoor de dokters hem binnen hielden en hij op zijn geheugen moest terugvallen. Ik denk echter dat hier meer over valt te zeggen. Sommige van Van Gogh's beste werken zijn te zien in zijn studies naar het werk van de schilder Millet (zie ook mijn pagina Persoonlijke voorkeur voor een van zijn beste schilderijen, Middagrust, en mijn favoriet De eerste stapjes). Er schemert iets speels door in deze werken: waren zij inherent aan Van Gogh's eigen geestelijke toestand of eenvoudigweg goed gelukte kopieën van Millet's oorspronkelijke werken? Dit is moeilijk te zeggen. Andere werken die hij tijdens zijn verblijf in Saint-Rémy schilderde, roepen een beeld op (althans bij mij) van een Van Gogh die terugblikt:
- Pietà (naar Delacroix): Dit schilderij (rechtsboven) is een aanwijzing voor Van Gogh's hernieuwde belangstelling voor het geloof (of teminste voor schilders die zich op religieuze onderwerpen toelegden). Kijk ook naar Halffiguur van een engel (naar Rembrandt) en naar De opwekking van Lazarus (ook naar Rembrandt).
- Amandelbloesem, geschilderd in Saint-Rémy in februari 1890, heeft duidelijke Japanse invloeden. Zoals eerder werd besproken, werkten deze krachtig op Van Gogh in tijdens zijn cruciale periode in Parijs, vier jaar jaar eerder.
- Vincent kopieerde zelfs zijn eigen werk zoals in de drie schilderijen van De Arlésienne (Madame Ginoux), gemaakt in Saint-Rémy in februari 1890. Het is interessant dat zijn eerste schilderijen van madame Ginoux meer dan veertien maanden eerder werden gemaakt. Waarom koos hij uitgerekend weer madame Ginoux als onderwerp in zijn eenzame cel in het gesticht in Saint-Rémy? Het is ook interessant op te merken dat het schilderen van Vincent in 1890 veel meer lijkt op de schilderijen die Paul Gauguin op dat zelfde moment maakte. Het stemt zeker tot verder nadenken over wat dit zou kunnen betekenen.
- Een misschien nog belangrijker werk dat Van Gogh opnieuw schilderde is Oude man met het hoofd in de handen (Op de drempel van de eeuwigheid), gemaakt in Saint-Rémy eind april, begin mei 1890 (zie de pagina Biografie voor een afbeelding). Het werk is gebaseerd op zijn vroege litho At Eternity's Gate en beide zijn vrijwel identiek. Zij laten een eenzame figuur zien – een oude man op een stoel, voorovergebogen, met het gezicht in de handen. Het beeld roept complete wanhoop op. Het is interessant dat Vincent na acht jaar juist naar dit werk teruggreep. Misschien geeft dit schilderij, beter dan welk ander, zijn geestelijke toestand weer gedurende zijn laatste jaren.
Auvers-sur-Oise en het einde: Vincent van Gogh's laatste werken zijn tegenstrijdig en dit wordt waarschijnlijk het beste uitgedrukt in zijn werk Korenveld met kraaien, rechts. Zijn geestelijke toestand gedurende de laatste zes maanden van zijn leven wisselde sterk. Het ene moment was hij in goede gezondheid en leek zijn vaardigheden uitstekend onder controle te hebben, het andere moment was hij op de rand van een zenuwinstorting. Sommige van zijn beste en ontroerendste werken stammen uit deze maanden. Veel van de schilderijen van de parken en velden die hij in Auver-sur-Oise maakte, stralen een soort vredige rust, bijna tevredenheid uit. Hoe moeten we, met dit in het achterhoofd, Korenveld met kraaien uitleggen? Het is een van Van Gogh's laatste werken en het wordt tot de meest controversiële gerekend. Veel mensen vinden dat de dramatische en stormachtige lucht en het kolkende korenveld met de onheilspellende kraaien daarboven een duidelijke weergave zijn van Van Gogh's geestestoestand in zijn laatste dagen. Anderen zien een sprankje hoop in de felle kleuren en het pad dat uiteindelijk tot rust kan leiden. Hoe het ook zij, het is duidelijk een van zijn grootste werken en in het licht van de uiteindelijke tragedie van zijn te korte leven, een van de ontroerendste.
Terug naar de pagina Lijsten van A – Z van de Schilderijen