De Schilderijen

Van Gogh schreef welliswaar vaak gedetailleerd over zijn werk, maar de bloemrijke beschrijving van de kleuren en het onderwerp van Vincent’s slaapkamer in Arles vertonen een ongebruikelijke betrokkenheid. Vincent geeft zelfs suggesties voor de lijst van het schilderij wat een duidelijke aanwijzing is voor zijn ideeën over een eventuele tentoonstelling van het werk.

Achtergrond

Hoewel er drie geschilderde versies zijn, is het betrekkelijk eenvoudig achter de details van dit schilderij te komen dankzij Van Gogh’s lange brieven aan Theo. In de hierboven aangehaalde brief beschrijft Van Gogh het werk als een “doek van 30, waardoor de versie in het Musée d’Orsay onmiddellijk afvalt omdat deze beduidend kleiner is. Zou de versie in Chicago dan toch het originele slaapkamer schilderij zijn en niet de versie in het Van Gogh Museum? Van Gogh kenner en brieven-expert Jan Hulsker beweert het tegendeel:

Omdat de twee andere werken doeken van 30 zijn en slechts in zeer kleine details verschillen, moet één van beide de replica zijn die in Sant-Rémy werd gemaakt. Het feit dat (JH) 1608 het origineel is en in Arles geschilderd, wordt bevestigd door een detail in het schilderij zelf. In Brief 553b, die op 4 oktober werd geschreven – slechts tien dagen voordat het schilderij werd gemaakt – schreef Vincent aan zijn vriend Boch: "Jouw portret hangt in mijn slaapkamer, naast dat van Milliet, de Zouaaf, dat ik zojuist het afgemaakt." Het schilderij uiterst rechts boven het bed in 1608 moet inderdaad zijn wat hij als het portret van Milliet aanduidde, want het heldere rood van de kepi steekt af tegen de groene achtergrond net onder de linker bovenjkant van het schilderij. In de latere replica, 1771, werd deze figuur vervangen door het portret van een vrouw.¹

(Zie Tabel 2 hieronder.)

Bovendien, nu het hier besproken werk is vastgesteld als het origineel, kan het precies worden gedateerd dankzij Van Gogh's Brief 555 (17 oktober 1888) waarin hij schreef "Nog een regeltje om je te vertellen dat ik in de namiddag het doek van mijn slaapkamer heb voltooid." Het is zeldzaam (maar daarom niet minder welkom) dat Van Gogh's schilderijen zo precies kunnen worden gedateerd. Een recent artikel in Sky and Telescope (April, 2001) over Het witte huis bij nacht is een ander voorbeeld van de wijze waarop het moment van voltooiing van een werk van Van Gogh tot op een paar uren nauwkeurig kan worden vastgesteld.

Stijl

Het heldere en gewaagde kleurgebruik in Vincent's slaapkamer in Arles is kenmerkend voor het bruisende palet dat hij begint te gebruiken aan het eind van zijn Parijse periode. Geel was Van Gogh’s favoriete kleur gedurende zijn gehele Arles en Saint Rémy periode – of dit nu buiten in de korenvelden was onder de Provençaalse zon of binnenskamers, zoals de slaapkamer.

Waarschijnlijk het opvallendste en ongebruikelijkste aspect van het werk is het merkwaardige perspectief. De weergave van de slaapkamer is vertekend en de voorwerpen lijken af te glijden in de richting van de toeschouwer. Dit is een van de aspecten die het schilderij zo uniek en gemakkelijk herkenbaar maken. Het perspectief lijkt overdreven, maar in zijn loopbaan als kunstenaar rebelleerde Van Gogh niet alleen tegen de doffe kleuren van de Nederlandse kunstenaars in die tijd, maar hij brak ook met het keurslijf van het perspectief, dat een nauwkeurige en realistische benadering tot het werk voorschreef. Van Gogh wees het conventionele perspectief vaak af, met name gedurende de tweede helft van zijn loopbaan (zie bijvoorbeeld Zouaaf, hele figuur, zittend en Het Nachtcafé aan de Place Lamartine in Arles.

Interessant genoeg is het ongebruikelijke perspectief niet alleen te verklaren vanuit de bewuste stylistische keuze van Van Gogh. Ronald Pickvance komt in zijn boek Van Gogh in Arles met een uitleg die behalve de artistieke voorkeur ook architectonische feiten in overweging neemt. Pickvance legt uit dat de eigenlijke vorm van de kamer van Van Gogh ongebruikelijk was, waardoor Van Gogh’s weergave in wezen realistischer is dan de toeschouwer aanvankelijk zou vermoeden. De plattegrond rechts geeft de werkelijke vorm weer van Van Gogh’s slaapkamer.² Let op de schuine buitenmuur welke in het schilderij van Van Gogh het ongewone perspectief benadrukt.

Andere versies

Zoals eerder opgemerkt maakte Van Gogh vijf versies van zijn Slaapkamer in Arles: drie schilderijen en twee briefschetsen. Twee kopieën van het oorspronkelijke werk schilderde Van Gogh tijdens zijn opname in het gesticht van Saint-Rémy. Van Gogh besloot een aantal kopieën van zijn eerdere werken te schilderen tijdens zijn verblijf in het gesticht – misschien als uitdrukking van zijn geestelijke toestand in die tijd. Zijn kopieën van bijvoorbeeld L'Arlesienne (Madame Ginoux), zouden een aanwijzing kunnen zijn voor het eenzame leven in het gesticht en tegelijkertijd zijn dierbare herinneringen aan de weinige vrienden die hij in Arles had gemaakt.

Volgens sommigen zou Vincent’s oorspronkelijke schilderij van de slaapkamer een weergave zijn van zijn dromen en verlangens gedurende de eerste maanden van zijn verblijf in Arles. Van Gogh hoopte een kunstenaars kolonie te stichten – een cooperatieve commune waarin schilders van elkaar zouden kunnen leren en hun gemeenschappelijke doelen zouden kunnen ondersteunen. Toen Vincent zijn Gele Huis huurde, zette hij een eerste stap in die richting. Het Slaapkamer schilderij suggereert echter huiselijkheid en een gevoel van gezelligheid van iemands eigen woning (in Brief B22 benadrukt Van Gogh zelf dat het schilderij “absolute rust” weergeeft). De twee Saint-Rémy kopieën die Van Gogh schilderde, zouden zijn overpeinzingen kunnen weergeven over alles wat hij in Arles had achtergelaten en wat hij moest missen binnen de muren van het gesticht: een eigen huis en een doel in het leven.

Tabel 1