De Schilderijen

Het bovenstaande fragment roept echter een aantal vragen op. Ten eerste omdat Van Gogh zichzelf tegenspreekt als hij de werken enerzijds beschrijft als een uitdrukking van “droefgeestigheid en eenzaamheid” maar anderzijds als iets “gezonds en versterkends”. Het is opmerkelijk dat Dr. Jan Hulsker, een van ‘s werelds meest vooraanstaande kenners van de brieven van Van Gogh, volhoudt dat Korenveld met kraaien in de brief zelfs niet genoemd wordt als een van de drie werken. Hulsker is van mening dat twee werken in het bovenstaande fragment De velden en Korenvelden bij Auvers onder bewolkte hemel,¹ zijn, terwijl andere bronnen geloven dat het hier waarschijnlijk gaat om Korenveld met kraaien and Korenveld onder bewolkte hemel.². Alle vier de werken komen in grote lijnen overeen met Van Gogh’s eigen beschrijving van “bewolkte hemel”, maar omdat Van Gogh niet verder uitweidde over het formaat van de werken (hij noemde ze slechts “groot”) blijft het speculeren met weinig uitzicht op volledige opheldering.

Van Gogh-kenner Ronald Pichvance onderschrijft in zijn boek ‘Van Gogh in Saint-Rémy and Auvers’ het argument van Dr. Hulsker voor een vroegere datering van dit schilderij met behulp van zijn eigen analyse van de brieven, losstaand van de discussie welke werken nu precies in Brief 649 worden genoemd. Pickvance onderzoekt de brieven zeer nauwgezet en dateert Korenveld met kraaien "ergens tussen 7 en 10 juli",³ ruim twee weken voordat Van Gogh zelfmoord pleegde. En tot slot tempert Hulsker elke verdere discussie over de laatste werken van Van Gogh door vol te houden dat ". . . De tuin van Daubigny en Cottages with Thatched Roofs and Figures zeer waarschijnlijk de laatste schilderijen [sic] zijn die hij maakte.⁴

Gegeven het feit dat Korenveld met kraaien vrijwel zeker niet Van Gogh’s laatste werk is, kan de “afscheidsbrief” interpretatie terzijde worden geschoven. Toch zijn er argumenten die ervoor pleiten dat het schilderij een weergave is van Van Gogh’s eigen geplaagde en wanhopige geest. Voor elk van deze argumenten bestaan er echter overtuigende tegenargumenten die suggereren dat een tegenovergestelde interpretatie evengoed verdedigbaar is.

Symbolische interpretaties

Vanuit een symbolisch gezichtspunt is het de moeite waard de meest in het oog springende details van het schilderij nader te bekijken en vervolgens elk afzonderlijk detail te onderzoeken op basis van de diverse bestaande interpretaties.

• De paden: Het is niet al te moeilijk een symbolische link te leggen tussen de zich splitsende paden in Korenveld met kraaien en het verleden en toekomst van Van Gogh’s eigen leven. De paden bestaan in wezen uit drie onderdelen: twee in de beide hoeken op de voorgrond en een derde in het midden dat in de richting van de horizon kronkelt. De paden links en rechts op de voorgrond zijn een uitdaging voor de logica omdat ze vanuit het niets verschijnen en nergens toe leiden. Sommigen hebben dit uitgelegd als Van Gogh’s eigen voortdurende staat van verwarring over het gebrek aan doel gerichtheid in zijn eigen leven. Het derde pad in het midden blijft over als het meest vruchtbare voor een symbolische interpretatie. Leidt het pad werkelijk ergens toe? Doorkruist het met succes het korenveld op zoek naar een nieuwe horizon? Of loopt het onvermijdelijk dood? Van Gogh laat dit aan de toeschouwer over.

• De lucht: Van Gogh had vanaf zijn vroegste jaren als kunstenaar een voorliefde voor stormachtige luchten (zie bijvoorbeeld Strand van Scheveningen bij stormachtig weer. Hij had groot respect voor de natuurkrachten en schilderde de stormachtige luchten in een aantal van zijn werken omdat het onderwerp veel kracht en artistieke lading toevoegt bij de confrontatie met een leeg doek. Van Gogh schreef zelf ooit over de bevrijdende mogelijkheden van stormen: "De stuurman slaagt er door een storm soms in vaart te maken in plaats van schipbreuk te lijden." (Brief 197). Natuurlijk, met het verstrijken der jaren en Van Gogh’s eigen steeds verder afbrokkelende geestelijke gezondheid is het goed mogelijk dat zijn houding tegenover de natuur wat somberder is geworden. Desondanks kan men volhouden dat Van Gogh de stormen als een vitaal en positief onderdeel van de natuur zag (hetgeen zeker uit zijn vroegere brieven is op te maken).

• De kraaien: Misschien wel de meest beladen voorstelling binnen Korenveld met kraaien is die van de kraaien zelf. Opnieuw heeft de afbeelding van de vlucht kraaien tot veel symbolische speculaties geleid. Veel van deze bespiegelingen draaien om de vraag of de kraaien naar de schilder toe vliegen (en dus in de richting van de toeschouwer) of juist van hem vandaan vliegen. Als de toeschouwer vindt dat de kraaien naar de voorgrond toe vliegen, krijgt het werk een donker voorspellend karakter. Als zij van de toeschouwer wegvliegen ervaart men een zekere opluchting. Het betoog vertoont scheuren op beide fronten.

  Ten eerste, hoe levendig en onderhoudend de discussie van het ‘tegemoet vliegen’ en ‘wegvliegen’ ook moge zijn, het zal nooit ergens toe leiden. Er bestaat feitelijk geen afdoende antwoord over de richting, zo deze ook zou bestaan, waarin de kraaien vliegen. Evenals het ‘kip en het ei’ argument blijft dit punt onoplosbaar en derhalve academisch.

  Ten tweede, misschien nog belangrijker, is het volledig kunstmatig gecreëerde denkbeeld dat de kraaien een aankondiging van de dood zouden zijn. Bovendien blijkt nergens in zijn eigen dit denkbeeld voor Van Gogh aanvaardbaar zou zijn. Integendeel, Vincent van Gogh had een passie en een scherp oog voor de natuur. Daardoor weerspiegelen zijn beschrijvingen eerder een waardering dan een minachting voor kraaien:

  ---

  Verleden week ben ik te Hampton Court geweest om de prachtige tuinen en lange lanen van kastanje- en lindebomen te zien, waar een massa kraaien en roeken hun nesten hebben, en het paleis en de schilderijen te zien. Brief 70

  ---

  Hier heb ik er nog geen opgemerkt, maar wel veel kraaien, 's morgens op de Grote Kerk. Nu wordt het weer haast lente en komen ook de leeuweriken weer. 'Hij vernieuwt het gelaat des aardrijk's, ' en daar staat: 'Ziet, Ik maak alle dingen nieuw, ' en zoals Hij het gelaat des aardrijks vernieuwt, zo kan Hij ook 's mensen zeil en hart en geest vernieuwen en versterken. Brief 85

  ---

  Verder was Van Gogh zich goed bewust van het doeltreffend gebruik van kraaien in de werken van andere schilders die hij enorm bewonderde. Behalve een “magnifiek” werk van Giacomelli met een kraaien motief (Brief R29), bewonderde Van Gogh ook de kraaien zoals deze werden weergegeven in het werk van Daubigny en ook door de schilder die Van Gogh vereerde boven alle andere: Jean-François Millet (zie Brief 136).

  Het zou dom zijn om de voorspellende lading van de kraaien volledig te ontkennen, maar de traditionele interpretatie van kraaien als symbolen van de dood is een wat al te simplistische en conventionele toepassing op Van Gogh’s benadering van Korenveld met kraaien.