De Schilderijen

Kleuren en compositie

Wandelend paar in berglandschap met maansikkel is een intrigerende compositie van gewone onderwerpen die gedurende de hele carrière van Van Gogh in zijn werk zijn terug te vinden. Maar tegelijkertijd vertoont het doek een aantal specifieke kenmerken waardoor het zich duidelijk onderscheidt van andere schilderijen.

In de schilderijen uit Van Gogh’s Saint-Rémy periode worden vaak olijfbomen en cypressen afgebeeld. Maar de bomen in Wandelend paar in berglandschap met maansikkel zijn minder overheersend en minder gedetailleerd. In dit schilderij staan de cypressen onopvallend in de verte en missen het majestueuze en turbulente die de cypressen van Van Gogh zo beroemd hebben gemaakt. Ook de olijfbomen hebben meer weg van struikgewas dan van de statige olijfboomgaarden die we terugvinden in schilderijen zoals de Olijfboomgaard. De vlakke weergave van de bomen is waarschijnlijk opzet om de aandacht niet af te leiden van het paartje op de voorgrond.

Het schilderij is ook ongewoon omdat hier een zonsondergang wordt afbeeld. Het overgrote deel van de werken die Van Gogh in Arles en Saint-Rémy maakte, geven het daglicht en de verzengende hitte van de Provençaalse zon weer. Landschappen bij zonsondergang komen vaker voor in Van Gogh’s vroege jaren (zie Herfstlandschap bij het vallen van de avond, de Nuenense periode bijvoorbeeld). Van Gogh ontplooit al zijn talenten door de verschillende manieren waarop hij de luchten met gloedvolle maansikkels bij vol daglicht schildert (zie Tabel 1 hieronder). Eenvoudige zonsopkomsten en zonsondergangen zijn echter zeldzaam in zijn laatste jaren.

Ongewoon is ook het bijna vierkante formaat van het doek met het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel. Met een paar opvallende uitzonderingen (Van Gogh's "dubbel vierkante" landschappen uit zijn periode in Auvers, bij voorbeeld) schilderde Van Gogh meestal op een standaard portret of landschap formaat, los van het formaat van het doek dat hij gebruikte. In zijn Parijse periode experimenteerde Van Gogh met een paar charmante ovale schilderijen (Mand met uitlopende bloembollen, bijvoorbeeld), maar gewoonlijk gaf hij de voorkeur aan het rechthoekige standaardformaat.

Tegenstrijdigheden

Naast een aantal intrigerende stijl nuances van het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel zijn er nog een paar tegenstrijdigheden die de aandacht trekken.

De datum, bijvoorbeeld. Het werk wordt meestal aan de laatste periode van Van Gogh’s Saint Rémy periode toegeschreven maar volgens Ronald Pickvance zijn er aanwijzingen dat het werk verscheidene maanden eerder, in oktober 1889, werd geschilderd.¹

Een andere tegenstrijdigheid doet zich voor over de vraag of Van Gogh in zijn brieven ooit het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel noemde. Pickvance houdt vol dat het schilderij nooit in de brieven van Van Gogh² werd genoemd, maar één van de meest vooraanstaande kenners van de brieven ter wereld, Jan Hulsker, beweert dat het werk in twee van Van Gogh’s brieven wordt genoemd: 644 en W1³. Hulsker lijkt zich echter te vergissen. Brief 644 beschrijft verschillende schilderijen waar Van Gogh mee bezig was, maar de beschrijving die het dichtste bij het hier besproken werk komt, zou de “een cypres met een ster” moeten zijn en dit is vrijwel zeker Weg met cypres en ster en niet het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel. In Brief W1 aan zijn zus Wil spreekt Van Gogh over "de olijfboomgaarden . . . met hun verschillende geel, roze en blauw gekleurde luchten”. De kleuren die hij hier beschrijft komen beslist niet overeen met de groene en oranje kleuren van het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel.

Vertrouwde motieven

Zoals reeds eerder opgemerkt, waren olijfbomen en cypressen, die ook in het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel zijn te zien, een veelvoorkomend onderwerp tijdens de jaren die Van Gogh in het zuiden van Frankrijk doorbracht. Ook andere thema’s in dit schilderij kwamen vaker voor.

• De gezichten: Vincent van Gogh schilderde zesendertig zelfportretten. In andere werken ging hij aanzienlijk voorzichtiger te werk bij het gebruik van zijn eigen beeld. De mannelijke figuur van het wandelende paar heeft duidelijk rood haar en een baard en draagt een blauwe bovenkleding (kleren die Vincent het liefst droeg in een aantal van zijn bekendste zelfportretten zoals Zelf-portret met strohoed). Het is niet onredelijk te veronderstellen dat Vincent er voor koos zichzelf in dit landschap te plaatsen, maar het is wel opmerkelijk dat hij zichzelf van gezelschap voorzag. Een belangrijk deel van zijn leven was Van Gogh, gewoonlijk tevergeefs, op zoek naar vrouwelijk gezelschap. Het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel werd door Van Gogh geschilderd toen hij zich had laten opnemen in het Paul-de-Mausole gesticht in Saint-Rémy. Toen Van Gogh dit werk schilderde was hij al twaalf maanden patiënt (er vanuit gaande dat dit werk in mei 1890 werd geschilderd) en ging gebukt onder langdurige en wanhopige periodes van isolement.. Hier in dit schilderij wandelt een roodharige man in het gezelschap van een vrouw door het landschap. Het is mogelijk dat Van Gogh zijn landschap met een ideale voorstelling opluistert, welke hij tijdens zijn sobere verblijf in het gesticht zo langdurig moest ontberen. Dit in schrille tegenstelling tot een ander angstwekkender, maar in trieste zin, realistischer zelfportret uit dezelfde periode: De gevangenisbinnenplaats.

  Hoewel De gevangenisbinnenplaats in feite een geschilderde kopie van een veel eerder gemaakte tekening van Gustave Doré is, was het onderwerp uiteraard nauw verbonden met het verblijf van Van Gogh in het krankzinnigengesticht van Saint-Rémy. De gevangenen (of lees in een voor de hand liggende gelijkenis: de patienten) worden in dit schilderij op een kleine binnenplaats binnen de muren van de gevangenis gelucht. Zij schuifelen in een cirkel rond (ze bewegen maar komen niet vooruit) en hebben, met uitzondering van één man, geen gezicht. De figuur op de voorgrond kijkt de toeschouwer direct in de ogen, misschien niet op een uitdagende manier, maar zeker wel met een uitdrukking van een ongebroken geest. Vaak is gesuggereerd dat deze eenzame gevangene in feite Van Gogh zelf is die van achter de verfstreken de toeschouwer aankijkt. Het is een intrigerende suggestie die, zoals eerder opgemerkt, een contrast vormt met de vrijheid en de intimiteit van het Wandelend paar in berglandschap met maansikkel.

  

• De gebaren: Het zwaaiende gebaar van de vrouw in Wandelend paar in berglandschap met maansikkel is ook opmerkelijk omdat de uitdrukking van overdreven vreugde bijzonder ongewoon is in de werken van Van Gogh.

  Het gebaar vertoont een zekere gelijkenis met het gebaar dat in de De herrijzenis van Lazarus is te zien. Beide schilderijen werden in precies dezelfde periode geschilderd en het is mogelijk dat Wandelend paar in berglandschap met maansikkel een subtiele religieuze ondertoon heeft (niet een onredelijke interpretatie omdat we weten dat dergelijke ondertonen vrij gewoon waren in de werken van Van Gogh, met name de werken die hij maakte aan het eind van zijn verblijf in het gesticht in Saint-Rémy). De religieuze belevingen van Van Gogh verkeerden jarenlang in zeer onrustig vaarwater, maar er bestaat geen twijfel aan het diepe respekt dat Van Gogh voor de natuur koesterde. In dit schilderij bestaat een goede reden om aan te nemen dat de vrouwen figuur in dezelfde religieuze opwinding verkeert als te zien is in De opstanding van Lazarus—maar is in dit schilderij geplaatst in het glooiende Provençaalse landschap.

• Het maansikkel motief: Eén van Vincent van Gogh’s gemakkelijkst herkenbare motieven tenslotte is de maansikkel.

  De maansikkel komt in vier van Van Gogh’s schilderijen voor (en ook in verscheidene tekeningen en briefschetsen) en schittert als een juweel in zijn beroemde luchten.

  Tabel 1: Maansikkel motief

  Titel	F	JH	Locatie	Miniatuur
  Cypressen	613	1746	New York: Metropolitan Museum of Art
  Wandelend paar in berglandschap met maansikkel	704	1981	Sao Paulo: Museu de Arte de Sao Paulo
  Weg met cypres en ster	683	1982	Otterlo: Kröller-Müller Museum
  Sterrennacht	612	1731	New York: Museum of Modern Art

Conclusie

Hoewel het overdreven (of misschien wel onrechtvaardig) is te suggereren dat Wandelend paar in berglandschap met maansikkel naar de achtergrond is verdrongen door de “grote broers” uit dezelfde periode, wordt dit schilderij wel degelijk ondergewaardeerd. Het is zeker verdedigbaar dat dit schilderij de technische diepgang mist van bijvoorbeeld Weg met cypres en ster, maar het doet er zeker niet voor onder en geldt als een opmerkelijke prestatie. Het bovenstaande commentaar toont de overeenkomsten in stijl met andere, veel vaker geroemde schilderijen, maar de combinaties van motief, kleur en compositie zorgen voor een uniek en briljant kunstwerk.