De Schilderijen

In antwoord op uw beschrijving van de studie van Manet stuur ik U een stilleven van een open, dus een gebroken wit, bijbel in leer gebonden, tegen een zwart fond met geelbruinen voorgrond, met nog een noot citroengeel.

Ik schilderde die in eens, op één dag.

Brief 429

In de werken van Van Gogh ontbreekt meestal een symbolische betekenis. Een cypres is een cypres (hoe schitterend ook weergegeven), een vogelnest is een vogelnest – zoals Sigmund Freud ooit zei: “Soms is een sigaar gewoon een sigaar”. Dit gezegd hebbende, is Stilleven met Bijbel een van die uitzonderingen in het werk van Van Gogh waarin van een symbolische betekenis sprake is.

Van Gogh schilderde dit werk in oktober 1885. De Bijbel behoorde toe aan zijn vader die dominee van de Nederlands Hervormde Kerk in Nuenen was. Van Gogh en zijn vader hadden een stormachtige relatie tot aan zijn vader’s dood eind maart 1885. Voor Van Gogh was de Bijbel al datgene dat hij in zijn vader zag: blinde toewijding aan godsdienst en geloof, opgesloten in een ouderwetse geest. De Bijbel ligt opengeslagen op Jesaja hoofdstuk 53 dat een dienaar van God beschrijft als “een man van smarten, en vetrouwd met ziekten ......hij werd veracht, en wij hebben hem niet geacht.” Deze man wordt vaak als de Christus figuur zelf beschouwd en Van Gogh had, ondanks zijn tegenstrijdige gevoelens tegenover religie, veel respect voor de idealen van Jezus Christus. Men zou deze verworpene ook kunnen interpreteren als hoe Van Gogh tegen zichzelf aankeek, in het bijzonder in de ogen van zijn ouders. In 1883 schreef Vincent van Gogh aan zijn broer Theo:

Ik gevoel hoe Pa en Moe instinktmatig (ik zeg niet verstandig) denken over mij.

Er is een soortgelijk opzien tegen mij in huis te nemen als er zou wezen om een grooten ruigen hond in huis te hebben. Hij zal met natte pooten in de kamer komen – en dan, hij is zoo ruig. Hij zal iedereen in den weg loopen.– En hij blaft zoo hard.–Het is een vuil beest – kortom.

Goed – maar het beest heeft eene menschelijke geschiedenis en ofschoon een hond zijnde, eene menschenziel, en nog wel een fijngevoelige, om zelf te voelen hoe men over hem denkt, ’t geen een gewone hond niet kan.

En ik, toegevende dat ik een soort hond ben, laat hun in hun waarde.

(Brief 346)

Op de voorgrond van het schilderij ligt een exemplaar van Emile Zola's La joie de vivre. Van Gogh was een groot bewonderaar van Zola's literaire werk en zou aan zijn zus Wilhelmina schrijven:

Integendeel indien men waarheid wil, het leven zooals het is, b.v. de Goncourt in Germinie Lacerteux, la fille Elisa, Zola in La joie de vivre en l’assommoir8 en zooveel andere meesterwerken, schilderen ’t leven zóó als we ’t zelf voelen en voldoen dus aan die behoefte die we hebben, dat men ons waarheid spreke.

(Brief W1).

Emile Zola's boek zou voor Van Gogh de antithese van zijn vader’s Bijbel kunnen zijn. Een verfrissende en moderne manier om de wereld op een realistische wijze te ervaren tegenover de Bijbel die voor het gevoel van Van Gogh “wanhoop en verontwaardiging” opriep (Brief B8). Voor Van Gogh was de Bijbel een terugblik op het verleden terwijl moderne werken van Zola en andere door hem bewonderde schrijvers op een vindingrijke en nieuwe manier vooruit keken.

Een andere symbolische toevoeging aan dit schilderij is de kandelaar met de uitgedoofde kaars. Deze symboliseert, zo wordt algemeen aangenomen, de vader van Van Gogh die enkele maanden eerder was overleden. Voor Van Gogh was de kaarsvlam gedoofd en zou niet langer schijnen over de Bijbel—een boek waarvoor Vincent maar heel weinig liefde voelde zoals hij in een brief aan Emile Bernard opmerkte. (Brief B9).

Over deze Bijbel

Men dacht aanvankelijk dat de bijbel op het schilderij de familie Bijbel van Van Gogh’s vader was, maar later onderzoek wees uit dat dit niet het geval was. De familie Bijbel is een herdruk uit 1882 van de editie van de Staten Bijbel uit 1712. Onderzoekers van het Van Gogh Museum bepaalden dat de Bijbel op het schilderij niet de familie Bijbel was en geen speciale functie in het Van Gogh huishouden had. Bovendien was de Bijbel geen Bijbel voor de katheder maar waarschijnlijk een geschenk aan Dominee Van Gogh (zie hieronder Van Tilborg, p. 218).

De Bijbel is bewaard gebleven en nu een onderdeel van de collectie van het Van Gogh Museum in Amsterdam.

2. Louis Van Tilborgh, Marije Vellekoop, Rachel Esner, en Michael Hoyle (eds.), Vincent van Gogh: Paintings, Volume 1 (V+K Publishing, 1999), p. 218-25.