De brieven van Van Gogh

door Martin Bailey

AMSTERDAM   Het zoeken is naar Van Gogh’s vermiste brieven en onze lezers worden uitgenodigd voor de jacht op deze brieven. Het Van Gogh Museum, waar de definitieve uitgave van de corresponditie in voorbereiding is, wil ongeveer honderd brieven achterhalen waarvan bekend is dat ze bestaan hebben, maar die nu zoek zijn. Hoewel deze brieven eerder werden gepubliceerd (velen rond 1930), bevinden zij zich nu in privé collecties en zijn niet langer toegankelijk De nieuwe uitgave wordt voorbereid op een aanmerkelijk grondiger basis en het museum is er erg op gebrand de originele briefwisseling te onderzoeken. Naar verwachting wordt deze nieuwe editie in 2004 uitgegeven en zal zowel Nederlandse als Franse teksten bevatten, alsmede Engelse vertalingen, voorzien van aantekeningen. Het boekwerk zal waarschijnlijk rond de 10.000 pagina’s bevatten.

"Het is voor ons bijzonder belangrijk de originele briefwisseling onder ogen te krijgen”, legt Leo Jansen van het ‘Van Gogh brieven project’ uit. "Alleen door de originelen te onderzoeken, is het mogelijk vast te stellen of materiaal door Van Gogh werd gewist, later weer toegevoegd werd door derden, verkeerd werd gelezen door de transcribent of gecensureerd door de redacteurs.” Hij verwijst naar een belangrijke recente ontdekking op de achterkant van een inkt schets van de “Sterrennacht aan de Rhône”, in het bezit van het Van Gogh Museum. Om geld uit te sparen had de kunstenaar het papier opnieuw gebruikt voor de schets en op de achterkant staan vijftien tekstregels die door de kunstenaar volledig werden uitgewist. Deze tekst was tot voor kortleesbaar, maar na een minitieus onderzoek kon deze uiteindelijk toch worden ontcijferd. Het bleek oorspronkelijk een brief aan Gauguin te zijn die nooit werd verzonden. Hierin klaagde Vincent over zijn broer Theo die de verkoopprijs van de schilderijen van Gauguin wilde verlagen. Deze uitgewiste tekst is gepubliceerd in het laatste nummer van het “Van Gogh Museum Journal” en zal te zien zijn op een kleine tentoonstelling over Van Gogh’s brieven in het VanGogh Museum van 6 Juli tot 9 September.

Het Van Gogh Museum, in samenwerking met The Art Newspaper, beschikt over gedetailleerde gegevens en aanwijzingen over de vermiste brieven die het mogelijk maken de correspondentie te achterhalen zodat deze kan worden onderzocht door de specialisten (Zie hieronder). We doen een beroep op de lezers om ons te helpen en een ieder die daartoe bereid is, kan contact opnemen met de Heer Jansen van het Van Gogh Museum in Amsterdam (Telefoon 31 20 570 5200, onder waarborg van het eerbiedigen van vertrouwelijke informatie).

Heilige relikwieën

Van Gogh's brieven behoren waarschijnlijk tot de belangrijkste die een kunstenaar ooit heeft achtergelaten en behoren zeker tot de meest gelezen. De brieven zijn de laatste tijd enorm in prijs gestegen, zelfs sneller dan die van de schilderijen en tekeningen. Twee brieven doken op bij Sotheby in New York op 13 December 2000. Eén van de brieven werd voor $127.000 verkocht aan een Amerikaanse handelaar: een verbazingwekkend bedrag voor een blaadje papier met slechts enkele alinea’s tekst (de andere brief werd niet verkocht). Beide brieven werden verzonden vanuit Arles in 1888-89 aan Van Gogh’s Nederlandse kunstvriend Arnold Koning, en was sinds die tijd in bezit van de familie.

De stijgende prijzen van de brieven en geschriften van Van Gogh hebben er helaas voor gezorgd dat een aantal op een zeer destructieve wijze werden verminkt. We noemen hier slechts het geval van het gedichten album van Annie Slade Jones, echtgenote van de dominee voor wie Van Gogh in Isleworth in 1876 werkte. Toen Van Gogh Engeland veliet schreef hij gedichten en religieuze teksten op zes pagina’s van dit simpele boekje van Annie. In 1980 werd dit album verkocht door haar nakomelingen bij Sotheby voor ?500. Het ging daarna over in andere handen en kennelijk werden de Van Gogh pagina’s eerst verwijderd en vervolgens in afzonderlijke tekstfragmenten verknipt ( daarbij werd de tekst die op de achterkant stond, vernietigd). Elf jaar geleden werd klein fragment te koop aangeboden door een kunsthandelaar uit Massachussets voor het bedrag van $12.000. Omdat dit kleine stukje minder dan één twintigste deel vormde van wat Van Gogh in het Slade Jones album schreef, zouden de aan beide kanten beschreven bladzijden in theorie rond de $250.000 hebben opgebracht.

Het is verontrustend dat heel recent een onbekend fragment van Van Gogh opdook dat uit een ander document was geknipt en niet veel groter was dan een postzegel. Het bevattte de naam van de kunstenaar Millet met gedeeltes van negen andere woorden op één kant en één enkele regel op de andere kant. Het ging by Sotheby van de hand voor ?3.000. Het ‘Van Gogh brieven project’ zou dit fragment graag bestuderen, maar uiteraard nog liever het resterende deel van de bladzijde, dat onvindbaar is. Het is bedroevend dat de brieven van Van Gogh nu bloot staan aan markt mechanismes die doen denken dezelfde die zorgden voor de verspreiding van de relikwieën van heiligen in de middeleeuwen.

De vermiste brieven:

   Aan Charles Angrand (Frans kunstenaar), 25 October 1886. De brief werd waarschijnlijk verkocht in Parijs in 1988 door een neef, Pierre Angrand (de brief werd voor FF 112.000 aangeboden).

   Aan Emile Bernard (Frans kunstenaar), eenentwintig brieven, vanaf de zomer van 1887 tot November 1889. Deze belangrijke verzameling brieven werd voor het laatst gezien in 1938, toen zij werd gepubliceerd door Douglas Cooper ( die schreef onder de pseudoniem ‘Lord’).

   Aan Egbert Borchers (vriend in den Haag), 2 September 1885. Verkocht door de Parijse boekhandelaar Marc Loliée in 1965. Deze brief is nog niet in het Engels gepubliceerd.

   Aan Paul Gauguin (toen in Pont-Aven werkend), 3 Oktober 1888. Verstuurd door Gauguin aan de kunstenaar Emile Schuffenecker in 1888 en gepubliceerd door de criticus Claude Roger-Marx in 1939.

   Aan Joseph Ginoux (café beheerder in Arles), Februari en Mei 1890. De eerste brief werd bij Drouot in Parijs te koop aangeboden op 22 Maart 1994 voor naar schatting FF150.000. De tweede brief was in 1922 nog in het bezit van de Familie Ginoux.

   Aan Anthon van Rappard (Utrechtse kunstenaar), 58 letters van October 1881 tot September 1885. Deze grote en bijzonder belangrijke verzameling kwam via een nalatenschap terecht bij Van Rappard’s vriend, Johan de Meester, die in 1933 overleed. Korte tijd later werden de brieven verkocht aan een handtekeningen verzamelaar uit New York en bleven in die stad tot rond 1950. Eén brief, van 12 Februari 1883, was in het bezit van de Parijse handelaar G. Morssen en werd bij Drouot in Parijs op 10 Juni 1974 aangeboden voor naar schatting FF25.000.

   Aan Theo van Gogh (Vincent's broer), 28 Juni 1890. De brief werd verzonden kort voor zijn zelfmoord en bevatte een grote schets van Margueritte Gachet aan de piano. Het werd door Jo Bonger aan Dr Paul Gachet geschonken in 1905, en in 1964 werd het verkocht via Wildenstein aan de Parijzse verzamelaar Otto Wertheimer.

   Aan Michiel Anthonie De Zwart (architect in Voorburg), 13 Februari en Maart 1883. De bezitter van de eerste brief woont waarschijnlijk in de provincie Limburg. De tweede brief was te koop bij de Librarie de L'Abbaye in Parijs in 1964. Geen van beide brieven zijn in het Engels gepubliceerd.

   Aan Dominee Thomas Slade Jones (Priester van de congregatie in Isleworth), zes beschreven pagina’s in een album, herfst 1878. Dit album werd verkocht voor £550 bij het veilinghuis Sotheby in Londen op 29 April 1980 en aangekocht door een handelaar uit Oxford, John Wilson. Rond 1991 kwamen de geschriften van Van Gogh in het bezit van de handelaar Diana Rendell uit Massachussets, waarna de verminking begon. Een fragment van 6 bij 8 centimeter met vier versregels van het gezang "Tell Me The Old, Old Story" (met gedeeltelijke regels van een Nederlands gedicht op de achterkant), werd door Rendell te koop aangeboden voor $12,000.

   Tekst over Millet. Dit kleine fragment, nauwelijks 3 bij 6 centimeter, verwijst naar Nillet, een van Van Gogh’s favoriete kunstenaars, met op de achterkant het woord "Crépuscule" (schemering)). Het was een onderdeel van de George Cosmatos verkoop bij Sotheby op 31 Maart 1998, en bracht £3,000 op.

(Vertaald door Jan Geerling)

Terug naar de homepage van de Van Gogh Galerij